Obserwowanie fok na Islandii

Chociaż laguna lodowcowa jest niesamowitym miejscem do obserwacji fok, nie jest to bynajmniej jedyne ani najlepsze miejsce na wyspie. Dzięki surowej linii brzegowej, odległym fiordom i wielu plażom, Islandia oferuje jedne z najłatwiej dostępnych i najbardziej satysfakcjonujących miejsc do obserwacji fok na świecie.

Trzy lokalizacje: Svalbarðshreppur, Illugastaðir i Hvítserkur, są niezawodne, jeśli chodzi o oglądanie fok przez cały rok. Wylegują się na tamtejszych skałach przez kilka godzin dziennie. Jest to sposób na regulację temperatury ich ciała po polowaniu w lodowatych wodach północnego Atlantyku. Najczęściej spotykanym gatunkiem przez odwiedzających są foki pospolite, choć nierzadko widzi się też foki szare, jedyny spośród innych gatunków fok na wyspie.

Szczęśliwi podróżnicy z bystrym okiem mogą nawet dostrzec nietypowych gości na Islandii. Foki grenlandzkie, foki wąsate, kapturniki morskie i foki obrączkowane, które zwykle zamieszkują Arktykę, zostały zauważone w tutejszych wodach i na wybrzeżach. Bardzo rzadko widywane są również morsy — w  rzeczywistości tylko w 2013 roku odnotowano więcej obserwacji morsów niż na początku XVIII wieku. Wraz z rosnącymi temperaturami i topniejącym lodem można spodziewać się, że w przyszłości będzie ich jeszcze więcej.

• Dowiedz się więcej: Laguna lodowcowa Jokulsarlon — zobacz klejnot koronny islandzkiej przyrody

Islandzkie Centrum Fok

Rosnące zainteresowanie badaniami i obserwowaniem fok doprowadziło do powstania Islandzkiego Centrum Fok w 2006 roku, które znajduje się na półwyspie Vatnsnes w urokliwym miasteczku rybackim o nazwie Hvammstangi. W 2016 r. prawie 40,000 osób odwiedziło to centrum, a ponad 10,000 zobaczyło wystawę. Od stycznia 2017 r. centrum chce co najmniej podwoić ten rekord.

W budynku można dowiedzieć się wszystkiego o gatunkach rodzimych dla Islandii i Arktyki. Pokazane są również szkielety fok wraz z informacjami na temat ich anatomii, a także wiele informacji na temat fok w islandzkiej tradycji, zarówno w baśniach, jak i tradycjach łowieckich.

Dla tych, którzy chcą dowiedzieć się więcej o tych stworzeniach lub doskonalić swoje umiejętności w zakresie obserwacji fok, jest to niezbędny przystanek na każdej wycieczce po północnej Islandii. Jeśli chcesz jak najlepiej wykorzystać swoją wizytę, możesz nawet skorzystać z kilku świetnych miejsc noclegowych w Hvammstangi.

Zdjęcie: Pascal Mauerhofer

Chociaż wystawy mają na celu informowanie i rozrywkę, Islandzkie Centrum Fok jest również ważną instytucją badawczą. Foki są nadal zabijane na Islandii w celu ochrony rybołówstwa, ponieważ uważa się, że te, które odpoczywają wzdłuż ujść rzek, szkodzą populacji łososia. Jednym z celów Centrum Fok jest ustalenie, czy wpływ ten jest wystarczający, aby uzasadnić ubój i czy w rzeczywistości kontynuowanie tradycji jest bardziej szkodliwe dla ekosystemu i gospodarki. 

Badają również wpływ turystyki na populacje fok, monitorując te na plażach dostępnych dla odwiedzających oraz te, do których ludzie nie mają dostępu. Wyniki badań pomagają budować zrównoważony i etyczny przemysł obserwacji fok w kraju.

Być może najbardziej ekscytującym z ich przedsięwzięć jest jednak coroczny spis fok. Każdego roku, na przemian w lipcu i sierpniu, centrum zbiera dużą grupę wolontariuszy — do której każdy może się zgłosić — aby przeszukać 80 km wybrzeża w okolicy i określić, jak zmienia się populacja oraz jakie czynniki powodują takie zmiany.

Foki i islandzki folklor

Przed rozwojem przemysłowym na wyspie, ochrona fok była naturalnie nisko na liście islandzkich priorytetów. W kraju o ciemnych, długich zimach i niewielkiej ilości drewna, foczy tłuszcz stanowił nieocenione paliwo. Ich futro mogło skutecznie chronić przed zimnem, a mięso było wystarczająco pożywne i kaloryczne, by wyżywić całą rodzinę przez długie tygodnie. Aż do XX wieku populacja fok stale się zmniejszała. Nie oznacza to jednak, że rdzenni Islandczycy nie zdawali sobie sprawy z inteligencji fok i niewątpliwego uroku, jaki mają te zwierzęta.

Istnieje legenda o tytule „Focza skóra”, która od wieków opowiadana jest na Islandii. Dawno temu rybak odkrył jaskinię z przepięknymi foczymi skórkami; w pewnej chwili w głębi ciemnej jaskini słyszał śpiew i dźwięk, jakby ktoś tańczył, więc po cichu ukradł jedną ze skór i zamknął ją w skrzyni w swoim domu.

Gdy po niedługim czasie wrócił do jaskini, odkrył piękną płaczącą kobietę. Ubrał ją w to, co miał pod ręką i zabrał do domu. I choć zawsze była milcząca i wpatrywała się z tęsknotą w morze, zakochała się w nim. Niedługo się pobrali i w ciągu kilku lat kobieta urodziła mu siedmioro dzieci. Mężczyzna zdecydował, że nigdy nie powie jej o zawartości swojej skrzyni i zawsze będzie trzymał klucz w kieszeni swojego ubrania.

Zdjęcie: Wikimedia, Creative Commons, by Carolyn Emerick

Jednak pewnego Bożego Narodzenia jego żona była zbyt chora, by dołączyć do niego na przyjęciu, a kiedy wyszedł w swoich wytwornych ubraniach, zostawił klucz. W dniu, w którym wrócił, nigdzie jej nie było, a on odkrył, że skrzynia jest otwarta, a skóra foki zniknęła. 

Nigdy więcej jej nie zobaczył, ale za każdym razem, gdy łowił ryby w oceanie, znajdował samotną fokę, której oczy zawsze zdawały się płynąć łzami, krążącą wokół jego łodzi i wpychającą ryby do sieci.

Ich dzieci również straciły matkę tego dnia, ale ilekroć spacerowały brzegiem morza, widziały to samo stworzenie pływające obok nich, rzucające im piękne muszle. Ich ostatnim wspomnieniem o niej były słowa, które wyszeptała do nich przed zniknięciem: „Gdzie mam uciekać? Mam siedmioro dzieci na lądzie i siedem młodych w morzu”.

Zdjęcie: Angel Luciano

Ta opowieść o foce zrzucającej skórę, znanej jako Selka, nie jest tak naprawdę zarezerwowana wyłącznie dla Islandii. Na Wyspach Owczych istnieje ta sama historia, ale w większości wariantów rolnik szukał swojej żony po tym, jak go opuściła, i zabił ją wraz z jej foczym mężem.

Szkoci i Irlandczycy również mają Selki w folklorze, ale przedstawiają je jako piękne i drapieżne stworzenia, nie zaś jako piękne i samotne. Być może dlatego mówi się, że Islandczycy zawsze doceniali urok i piękno fok, choć musieli na nie polować, aby przeżyć.

• Zobacz także: Folklor w Islandii

Interakcje z fokami w erze współczesnej

Gdy kraj w XX wieku zaczął się rozbudowywać i zaczęła się urbanizacja, polowanie na foki nie było już konieczne do przetrwania, ale nie skończyło się. Zanim ich populacja mogła się powiększyć, w latach 60. powstał wśród ludzi zamożnych trend, by kupować focze futra, które nie były tak popularne od przełomu wieków.

Przez dekadę branża modowa była przyczyną śmierci około 6,000 osobników rocznie. Ruch proekologiczny z lat 70. sprawił, że w pewnym momencie nastąpił gwałtowny spadek polowań, ale od 1982 r. polityka rządu miała za zadanie znaleźć rozwiązanie, by foki miały mniejszy wpływ na rybołówstwo. Obecnie ginie kilkaset osobników rocznie.

Zdjęcie: Wikimedia, Creative Commons, by Anna Municchi

Oprócz zwyczaju chwytania łososi płynących w górę rzeki, foki są nosicielami grzybicy, która może być przenoszona na ryby. Foki szare mają również zwyczaj przegryzania ryb przez sieci, aby dostać się do ich wątroby, psując połów i uszkadzając sprzęt. W związku z tym w kraju trwa debata na temat tego, jak połączyć ochronę przyrody z drugim co do wielkości przemysłem Islandii. 

Z jednej strony wielu twierdzi, że foki nie są w żaden sposób zagrożone, a lokalne polowania nie stanowią realnego niebezpieczeństwa dla ich populacji. Chociaż to prawda, badania Islandzkiego Centrum Fok wykazały, że ogólna populacja nie jest już tak duża, jak kiedyś i w rzeczywistości maleje. W porównaniu z koloniami fok i uchatek na pobliskim lodzie arktycznym i w innych częściach świata islandzkie tereny lęgowe są małe i bardzo nieliczne.

Zdjęcie: Pascal Mauerhofer

Podczas gdy bardziej zurbanizowani Islandczycy przywiązują mniejszą wagę do starych tradycji, które mogą stanowić wyzwanie dla współczesnych wartości międzynarodowych, niektórzy właściciele gruntów przybrzeżnych twierdzą, że polowanie na foki jest częścią ich dziedzictwa. Wielu twierdzi, że sprzedaż produktów z fok, która pozostaje legalna na Islandii, ma kluczowe znaczenie dla ich dochodów.

Nowość, jaką jest kupowanie foczych futer, ma urok dla niektórych odwiedzających, a wraz ze wzrostem turystyki pojawiają się spekulacje, że polowanie na foki na małą skalę jest coraz bardziej lukratywne i odpowiednio rośnie. Prawdopodobnie podobnie jak w przypadku wielorybnictwa, to, co niegdyś było narodową tradycją potrzebną do przetrwania, może dziś prosperować dzięki ciekawości turystów przekraczającej lokalne potrzeby. 

Odwiedzający, którzy chcą docenić te stworzenia żywe i w ich naturalnym środowisku, powinni zatem uważać na produkty, które kupują, aby nieświadomie nie wpłacić pieniędzy na stronę debaty, z którą się nie zgadzają. Jeśli obserwowanie fok na Islandii może stać się międzynarodową atrakcją i bardziej znaczącą częścią dynamicznie rozwijającego się przemysłu turystycznego Islandii, to jest bardzo prawdopodobne, że ochrona będzie lepsza dla lokalnej gospodarki niż eksploatacja, co spowoduje zmianę wartości.

• Zobacz także: Historia Islandii

Odpowiedzialna obserwacja fok

Zdjęcie: Federico Di Dio photography

Istnieje wiele sposobów na podziwianie fok bez powodowania ich stresu lub krzywdy. Podczas pieszego zwiedzania miejsca, gdzie znajduje się stado, należy poruszać się powoli i mówić cicho. Należy zachować rozsądną odległość, zwłaszcza w okresie karmienia młodych, kiedy matki mogą być bardziej defensywne — ma to miejsce w miesiącach letnich w przypadku fok pospolitych i późną jesienią w przypadku fok szarych.

Podejście do naturalnie ciekawskiej foki portowej nie jest niczym niezwykłym i chociaż rzadko jest to oznaką agresji, zachęca się odwiedzających do odsunięcia się od nich dla bezpieczeństwa obu stron. 

Pod żadnym pozorem nie należy ich dotykać; może to spowodować zakażenie obu stron. Karmienie zwierząt jest również surowo zabronione. Foki, które stają się zależne od ludzkiej pomocy, tracą podstawowe umiejętności przetrwania, zapuszczają się w obszary zamieszkane przez ludzi, które mogą stanowić dla nich zagrożenie, a nawet mogą rozwinąć nienaturalnie agresywne zachowanie w poszukiwaniu łatwego posiłku.

Zachęcamy do ich fotografowania, ponieważ szerszy obieg zdjęć tych stworzeń w ich pięknym naturalnym środowisku pomoże w rozwoju branży obserwacji fok. Należy tylko uważać, aby nie używać lampy błyskowej, ponieważ może to im przeszkadzać. Na koniec warto dodać, że przyprowadzanie psa na miejsce odpoczynku fok naraża oba zwierzęta na niebezpieczeństwo i jest zdecydowanie odradzane.

Zdjęcie: Pascal Mauerhofer

Podczas obserwacji fok z wody, łodzie powinny poruszać się powoli, z możliwie jak najciszej pracującym silnikiem, aby nie przestraszyć fok i nie zakłócać ich spokoju. Ktokolwiek steruje łodzią, powinien starać się nie oddzielać żadnych fok w wodzie od grupy, z którą jest, ponieważ może to być postrzegane przez pozostałe osobniki, jako działanie agresywne.

Jeśli foki na plaży zwracają uwagę na łódź i nie wchodzą do wody, może to być spowodowane ostrożnością, aby uniknąć obrażeń od turbin. W takim przypadku należy powoli oddalać się z miejsca, w którym siedzą foki. Oczywiście, niezależnie od tego, czy wokół pływają zwierzęta, czy nie, nic (w szczególności jedzenie) nie powinno być wyrzucane za burtę.

Foki można spotkać w dowolnym miejscu wzdłuż islandzkiego wybrzeża, o każdej porze roku. Jednak to wizyta na półwyspie Vatnsnes prawdopodobnie zapewni fotografom najlepsze „łowy”. Optymalny czas na oglądanie tych zwierząt na brzegu to odpływ (ok. dwóch godzin).

Przyszłość fok na Islandii

Podobnie jak w przypadku każdego zwierzęcia na Ziemi, działalność człowieka i szybko zmieniający się klimat oznaczają, że przyszłość fok na całym świecie jest niepewna. Cieszy jednak fakt, że zarówno Islandczycy, jak i odwiedzający podejmują wspólne wysiłki, aby uczcić i chronić te stworzenia na tej małej wyspie. Foki są tu dłużej niż jakikolwiek człowiek i zasługują na możliwość dobrego życia na plażach, które zawsze nazywały domem. 

Obserwowanie fok to stale rozwijająca się branża, która z pomocą Islandzkiego Centrum Fok staje się zarówno bezpieczniejsza dla płetwonogich, jak i przyjemniejsza dla ludzi. Jeśli uda mu się dalej rozwijać, to położy kres starym tradycjom przetrwania i uczyni te niesamowite zwierzęta częścią tożsamości narodowej Islandii. Niewiele jest innych miejsc na świecie, w których można zobaczyć te piękne stworzenia w tak niesamowitym otoczeniu, więc odwiedzający Islandię powinni naprawdę wykorzystać możliwości spokojnego obcowania z nimi.