De IJslandse Kerstkerels en Gryla | IJslands Kersttrollen

Het grootste deel van het jaar denken velen dat deze verdorven versies van de kerstman zich verstoppen in het angstaanjagende lavafort van Dimmuborgir, gelegen in het Myvatn-gebied in het noorden van IJsland. Anderen geloven dat ze gewoon in een onbekend bergachtig gebied wonen. Van 11 december tot 24 december vertrekken ze echter een voor een uit hun schuilplaats om dertien dagen lang kattenkwaad uit te halen. Elk heeft verschillende capriolen, variërend van ondeugend tot gruwelijk, waar ze tot het einde van de kerstperiode in het hele land aan toegeven.

De Kerstkerels maken net zo goed deel uit van de feesttraditie van het land als de IJslandse kerstboekenvloed en het eten van gerookt lamsvlees.

Tegenwoordig is hun imago grotendeels opgeschoond. In plaats van te worden afgeschilderd als trollen die worden gedefinieerd door extreme misvormingen, dragen ze nu vaak de traditionele rood-witte kleding, pluizige baarden en brede glimlachen. In plaats van grappen uit te halen, laten ze gewoon cadeautjes achter in de schoenen die kinderen op hun vensterbank zetten, een beetje zoals Nederlandse kinderen doen met Sinterklaas. In plaats van de roe van Zwarte Piet vinden stoute IJslandse kinderen 's ochtends gewoon een aardappel in hun schoen.

Hoewel ze sinds de 19e eeuw enigszins een transformatie hebben ondergaan, vertellen de originele looks en het gedrag van de Kerstkerels een schat aan informatie over de IJslandse geschiedenis, cultuur en folklore, en zijn ze een fantastisch voorbeeld van de verschillende feesttradities over de hele wereld.

Gryla | Moeder van de IJslandse Kerstkerels 

Foto van Wikimedia, Creative Commons, door Andrii Gladii. Geen wijzigingen gemaakt.

De Kerstkerels zijn door de jaren heen misschien vriendelijker geworden, maar hun moeder Gryla is nog steeds een angstaanjagende trol en blijft een van de langst bestaande kersttradities in IJsland.

Deze reuzin is een van de meest kwaadaardige figuren uit de IJslandse folklore en er worden tijdens de feestdagen nog steeds horrorverhalen over haar verteld aan kinderen. Er wordt gezegd dat ze het hele jaar door gefluister verzamelt over kinderen op het eiland die zich misdragen, en als de winter aanbreekt, gaat ze op pad om ze te verzamelen.

Haar honger naar het vlees van ondeugende kinderen is onverzadigbaar, en elk jaar vindt ze er meer dan genoeg. Ze verzamelt ze in een zak, kookt ze vervolgens in een pan en maakt er een gigantische stoofpot van, waar ze tot de volgende winter van kan genieten.

Foto van Regína Hrönn Ragnarsdóttir 

Gryla zou al erg genoeg zijn als ze alleen zou werken, maar helaas voor IJslandse kinderen doet ze dat niet. Ze deelt haar berggrot in het noorden van IJsland met een enorme zwarte kat genaamd de kerstkat, die ook honger heeft naar mensenvlees.

De kerstkat zoekt echter niet alleen degenen die zich hebben misdragen op. Hij aast graag op elk kind dat geen nieuwe kleren heeft gekregen om te dragen voor Kerstmis.

Gryla woont ook samen met haar nieuwste echtgenoot, een trol genaamd Leppaludi. Hij is minst bedreigende lid van haar familie, en zit goed onder de plak. Misschien uit angst voor wat er is gebeurd met Gryla's vorige partners, die ze zou hebben opgegeten (!), oefent hij geen invloed uit op haar boosaardige neigingen.

De tradities rond Gryla zeggen veel over de IJslandse folklore. Het feit dat ze een kindereter was die tijdens de feestdagen op zoek ging naar kinderen, stuurt een soortgelijke boodschap naar kinderen als de roe van Zwarte Piet, alleen met iets minder finesse. De boodschap aan kinderen is luid en duidelijk: gedraag je op je best tijdens de kerstdagen!

De brute overlevering van deze boodschap is misschien te wijten aan het feit dat de winters in IJsland ongelooflijk gevaarlijk waren en dat veel ongehoorzame kinderen die in het donker en in de sneeuw naar buiten gingen nooit meer naar huis terugkeerden. Er was ook veel werk dat gedaan moest worden voordat de donkerste maanden aanbraken, wat extra ijver en inzet van alle leden van het gezin vereiste.

In dit verband is het verhaal dat de kerstkat kinderen at die geen kleding cadeau kregen, waarschijnlijk ontstaan om ervoor te zorgen dat iedereen in het holst van de winter klaar was met weven, breien en naaien.

Foto van Regína Hrönn Ragnarsdóttir 

Gryla was zo'n angstaanjagend beeld voor kinderen dat in de 18e eeuw het parlement van IJsland het gebruik van haar legende als afschrikmiddel verbood. Kinderen werden niet langer bedreigd om verslonden te worden, maar kregen in plaats daarvan rotte aardappelen in hun schoenen als ze zich misdroegen.

Tegenwoordig zijn er overal in het land standbeelden van Gryla te vinden, zoals in het Akureyri-kersthuis en bij Fossatun, vanwege haar integrale rol in de IJslandse kersttradities. Velen geloven dat haar huis zich in Dimmuborgir bevindt, dat op veel tours wordt bezocht vanuit Akureyri, de hoofdstad van Noord-IJsland, en het is een tussenstop op de populaire Diamond Circle-sightseeingroute.

Het is ook gemakkelijk te bereiken tijdens vele autorondreizen in de winter en vakantiepakketten voor de feestdagen.

De Dertien IJslandse Kerstkerels

Foto van Ontmoet de Kerstkerels in Dimmuborgir, Mývatn

In de moderne cultuur dalen de dertien Kerstkerels, wanneer het seizoen aanbreekt, af uit de bergen om feesten in het hele land bij te wonen, met kinderen te spelen en feestvierders te vermaken. Ze helpen om IJsland met Kerstmis nog leuker te maken. Dit is echter een meer gezinsvriendelijke versie van de oude IJslandse folklore waar de Kerstkerels hun oorsprong vonden.

Hoewel ze het kannibalisme niet van hun moeder hebben geërfd, werden de IJslandse kersttrollen nog steeds door kinderen gevreesd vanwege hun griezelige en weerzinwekkende gedrag. Zelfs volwassenen in IJsland geloofden vóór de industrialisatie grotendeels in trollen, dus velen zouden voorzichtig zijn geweest dat misschien toch een kern van waarheid huisde in de verhalen rond deze kerstwezens.

Hoewel elke Kerstkerel zijn eigen eigenaardigheden had, deelden ze allemaal de kenmerken van trollen. Het waren enorme, smerige, onintelligente wezens, even mensachtig als beestachtig, die alleen in de uren van de nacht konden opereren, omdat de zon ze in steen zou veranderen.

Stekkjastaur | Schaapshoksluiper

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De eerste van de Kerstkerels die de bergen verlaat om problemen te veroorzaken in heel IJsland is Stekkjastaur, of 'Schaapshoksluiper'. Van 12 december tot 26 december was zijn modus operandi het lastigvallen van de schapen van elk huishouden dat hij tegenkwam.

IJslanders hielden hun schapen meestal ondergronds in de wintermaanden, dus als het geluid van hun gekwelde geblaat tot in het huis weergalmde, was dat een teken dat Stekkjastaur ze had gevonden. Zo'n geluid, hoewel niet ongebruikelijk door de vele stormen die de kuddes regelmatig teisterden, werd zelfs nog onheilspellender, vooral gezien het feit dat schapen de levensader waren van elke boerderij.

Ondanks dat hij een angstaanjagende trol was, werd Stekkjastaur, net als veel van zijn broers, beperkt door een misvorming. Zijn stijve benen belemmerden zijn bewegingsvermogen, dus het beste wat je kon doen als je hem je dieren hoorde ophitsen, was afwachten; hij zou snel genoeg naar je buurman door moeten gaan om tegen zonsopgang zoveel mogelijk IJslandse huizen geterroriseerd te hebben.

Giljagaur | Kloofsukkel

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Giljagaur, of 'Kloofsukkel', is de tweede IJslandse Kerstkerel die in de menselijke nederzettingen aankomt. Hij verstopt zich in de geulen rond een huis en wacht tot de bewoners in slaap zijn gevallen. Zijn methode om problemen te veroorzaken is om in te breken in de koeienstal om alle beschikbare melk te stelen.

Daarbij berooft hij families van het belangrijkste ingrediënt in de sauzen die bedoeld waren om tijdens de feestdagen van te genieten, om nog maar te zwijgen van de traditionele Skyr.

Hoewel alleen rijkere IJslanders vroeger koeien bezaten, leefden de meeste armere mensen historisch gezien op de boerderijen van de rijken, wat betekent dat ze allemaal werden getroffen door de capriolen van deze trol.

Stufur | Kleintje

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De derde Kerstkerel, Stufur of 'Kleintje', wordt met Kerstmis een overlast in heel IJsland door de pannen te stelen voor de heerlijke korst die erop achterbleef na het koken. Van 14 tot 26 december is zijn eetlust onverzadigbaar.

Hoewel dit misschien geen verschrikkelijke misdaad lijkt, waren potten en pannen historisch gezien ongelooflijk waardevol in IJsland. Het land had geen ijzerreserves of een eigen mijnindustrie, en dergelijke goederen moesten worden geïmporteerd en waren erg duur. Voor sommige arme families waren het hun enige bezittingen die iets waard waren.

Thvorusleikir | Lepellikker

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Thvorusleikir, de vierde Kerstkerel, heet in het Nederlands 'Lepellikker'. Deze kersttrol trekt elk jaar vanaf 15 december het hele land door op een tocht vol kattenkwaad, en breekt in bij IJslandse huizen om alle lepels af te likken in de hoop een hapje te eten.

Het gedrag van Thvorusleikir is het resultaat van zijn vreemde misvorming. Hij is graatmager door ondervoeding, ongebruikelijk onder trollen die meestal werden afgeschilderd als dikke en gespierde monsters.

De les die uit het gedrag van Lepellikker kan worden getrokken, is minder duidelijk dan bij veel van de andere Kerstkerels, hoewel het misschien net zo eenvoudig was als ervoor zorgen dat kinderen hun bestek schoonmaakten.

Pottaskefill | Pannenschraper

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Pottaskefill, in het Nederlands 'Pottenschraper', is net als veel van zijn broers in die zin dat zijn kerstcapriolen vooral vraatzuchtig zijn. Hij breekt het ene huis na het andere binnen, zoekt naar potten saus, stukjes gebraden vlees die op het dienblad zijn achtergebleven, pannen met seizoensgroenten en schuurt alles wat er nog te eten is weg.

Pottaskefill is ongetwijfeld gemaakt om kinderen aan te moedigen hun bordje leeg te eten. Restjes kunnen er immers voor zorgen dat hij aan de deur gaat snuffelen. Omdat voedsel bedoeld was om te worden bewaard om de lange wintermaanden mee te gaan, werd verspilling enorm afgekeurd. Dit was omdat niemand in dit seizoen een vistocht naar de tumultueuze zeeën durfde te wagen, of een dier wilde slachten dat hen anders in hun levensonderhoud zou kunnen voorzien in de zomer.

Askasleikir | Kommenlikker

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Kloofsukkel is melk aan het stelen, Kleintje kauwt op de korst uit de pannen, Pannenschraper vult zijn maag met restjes en magere Lepellikker doet precies wat zijn naam doet vermoeden. Ook op jacht naar een gemakkelijke hap is de zesde broer, Askasleikir, hoewel zijn capriolen tot nu toe misschien wel de griezeligste zijn.

Askasleikir's naam in het Nederlands is 'Kommenlikker'. Hij heeft de reputatie de restjes op te slurpen van wat er in kommen is achtergebleven, of liever van een "askur", een IJslands type uitgesneden kom met een deksel. Maar de manier waarop hij dat doet is nogal griezelig.

Elke nacht ligt Askasleikir letterlijk onder het bed van een kind, wachtend tot ze hun nachtelijke soep of pudding op hebben. Als ze genoeg hebben gehad, grist hij direct het resterende voedsel weg om het zelf op te slokken. Misschien is hij ooit gemaakt om kinderen te laten slapen wanneer het bedtijd is, of om niet laat in de avond nog te gaan snacken, hij belichaamt het stereotype van het monster onder het bed.

Hurdaskellir | Deurensmijter

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Hurdaskellir heeft een modus operandi die hij leerde van een van de oudste horrorfiguren. In het Nederlands betekent zijn naam 'Deurensmijter', en wanneer deze Kerstkerel begint aan zijn dertiendaagse reis tijdens de feestdagen, is dat alles wat hij van plan is te doen.

Tot het einde van de maand sluipt hij van huis naar huis en bereikt de verste uithoeken van de Westfjorden tot het bruisende centrum van Reykjavik, om in te breken en op zoveel deuren te slaan als hij kon om de slapenden wakker te maken.

Het lijdt geen twijfel dat met de harde wind van de IJslandse winter en het geïmproviseerde ontwerp van veel turfhuizen in IJsland menig kind wakker werd gehouden van angst tijdens de kerstperiode, volledig in de overtuiging dat Hurdaskellir zijn rondes door hun huis maakte.

Skyrgamur | Skyrschrokker

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De maaltijden in de aanloop naar Kerstmis behoren zonder twijfel tot de beste van het jaar. Je kunt je tegoed doen aan perfect gegaard gevogelte, notenbraadstukken, gehaktbrood, speculaaspoppen, kaneelbroodjes en allerlei andere lekkernijen. Dit seizoen in IJsland verdient echter één gerecht een extra speciale vermelding: de heerlijke en romige Skyr.

Dit gezonde, smakelijke, traditionele zuivelproduct kan met recht worden omschreven als een van de echte delicatessen van IJsland, vooral in vergelijking met gerechten als 'hakarl' (gefermenteerde haai) en 'hrutspungar' (ramstestikels).

Hoewel Skyr het hele jaar door een genot is, is het een bijzondere traktatie tijdens Kerstmis en dient het als een verfrissing van het aantal enorme geroosterde gerechten dat gewoonlijk met de feestdagen gepaard gaat.

Volgens de IJslandse kerstfolklore zijn mensen echter niet de enigen die in deze tijd van het jaar naar Skyr snakken. Het is ook de favoriete maaltijd van de achtste IJslandse Kerstkerel, Skyrgamur of 'Skyrschrokker'.

Van de 18e tot de 30e wordt dit nationale genot - een compliment voor zowel zoete als hartige gerechten - nauwlettend in de gaten gehouden zodat het in handen valt van deze snode trol.

Bjugnakraekir | Worstensnaaier

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Vlees roken is een van de favoriete kookmethodes in IJsland. Gerookte vis en lamsvlees zijn het hele jaar door populair, evenals rookworsten die in het IJslands bekend staan als 'bjuga'.

Vanaf de nacht van de 20e is echter waakzaamheid geboden bij het bereiden van de bjuga. Het is het enige stuk eten dat de negende Kerstkerel, Bjugnakraekir of 'Worstensnaaier', in zijn groezelige handen wil krijgen.

Bjugnakraekir had een perfecte manier om deze IJslandse delicatesse te stelen. Er werd gezegd dat hij in huizen zou inbreken en zich tussen de dakspanten zou verstoppen, wachtend tot het avondeten klaar was voordat hij van bovenaf naar beneden zou komen om de worst te grijpen.

Gluggagaegir | Ramengluurder

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De tiende Kerstkerel die tijdens de feestdagen afdaalt uit de bergen, is misschien wel de engste van allemaal: Gluggagaegir, of 'Ramengluurder'.

Gezien de duisternis van de IJslandse winters, waar er rond Kerstmis slechts vier uur zonlicht per dag is, is er weinig verbeeldingskracht voor nodig om je de angst voor te stellen die kinderen tijdens kerstnachten moeten hebben gevoeld wanneer ze uit de ramen van hun huizen keken, doodsbang dat deze angstaanjagende trol naar binnen keek en hen begluurde.

Net als verschillende van de andere hierboven genoemde personages, lijkt het erop dat het huiveringwekkende gedrag van Gluggagaegir is verzonnen als een manier om kinderen bang te maken om naar buiten te gaan in de donkere winters. Het herinnerde er ook aan dat de kinderetende Gryla ogen had in het hele land, uitkijkend naar kleine onverlaten.

Gattathefur | Snuiver

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

Gattathefur, of 'Snuiver', is misschien in de folklore terechtgekomen vanwege de fluitende wind die door de tochtige turfhuizen van IJsland kroop. Net als bij Ramengluurder en Deurensmijter, spookte het idee dat hij een huis binnen zou sluipen om chaos te veroorzaken, door de nachtmerries van de IJslandse kinderen.

Dit werd nog verergerd door het feit dat Gattathefur bekend stond om zijn enorme neus, enorm zelfs voor zijn soort. De reden voor zijn snuiven was ook boosaardig: hij was altijd op zoek naar zijn favoriete maaltijd, de IJslandse delicatesse laufabraud ('bladbrood').

Deze heerlijke lekkernij wordt alleen in de kersttijd gebakken en het maken ervan is vaak een gekoesterde familieaangelegenheid, vooral in het noorden. Het brood is typisch omdat het rond is, erg dun, gebakken en versierd met ingewikkelde patronen, meestal bladeren.

Degenen die bekend stonden om hun gedetailleerde ontwerpen hadden bijzondere aanstoot aan Gattathefur, aangezien hij vaak hun laufabraud zou stelen voordat ze er ook maar op een enkele gast indruk mee konden maken.

Ketkrokur | Vleeshaak

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De culinaire kersttradities variëren aanzienlijk van familie tot familie, maar er is één gemeenschappelijk centraal kenmerk van de meeste feestmaaltijden, en dat is het vlees. In de IJslandse folklore is dit echter het doelwit van diefstal vanaf de twaalfde en voorlaatste Kerstkerel, Ketkrókur of 'Vleeshaak'.

Overal waar hij toegang heeft tot een keuken (achter deuren, onder tafels, in kasten, buiten open ramen), ligt hij op de loer tot het vlees van welk gerecht dan ook op het aanrecht wordt gelegd. Zodra hij kan voorkomen dat hij betrapt wordt, trekt hij zijn lange haak uit en grijpt hij het middelpunt van een familiemaaltijd.

In tegenstelling tot zijn broer, Bjugnakraekir, die alleen rookworst zoekt, is Ketkrókur willekeurig in zijn smaak en wacht hij tot het hele gezin in slaap valt voordat hij naar binnen duikt en al het vlees steelt dat hij maar te pakken kan krijgen.

Kertasnikir | Kaarsensteler

Illustratie door Haukur Valdimar Pálsson

De laatste Kerstkerel is Kertasnikir, wiens naam zich vertaalt naar 'Kaarsensteler' of 'Kaarsenbedelaar'. Hij duikt op op kerstavond in IJsland. Net als zijn twaalf broers spreekt zijn naam voor zich, hoewel de gevolgen van zijn kattenkwaad lastiger waren dan ze lijken.

In het verleden waren kaarsen ongelooflijk waardevol in IJsland, ze zorgden voor licht tijdens de winterse duisternis; zoals opgemerkt duurt die tijdens Kerstmis ongeveer twintig uur per dag. Kaarsen waren ook het enige beschikbare hulpmiddel voor IJslanders om te genieten van hun historisch favoriete tijdverdrijf, lezen, en tijdens Kerstmis in IJsland is het een oude traditie dat iedereen samenkomt om te lezen.

Deze gewoonte maakt de capriolen van Kertasnikir des te lastiger. Het is niet eens zijn bedoeling om de kaarsen te gebruiken om van romans en poëzie te genieten. In plaats daarvan probeert hij alleen maar te kauwen op de talg waarvan de kaarsen zijn gemaakt.

Om zoveel mogelijk van dit talg te krijgen, zorgt hij ervoor dat hij het van de gemakkelijkste doelwitten in een huishouden, de kinderen, naar hun slaapkamers of leeshoekjes volgt en de kaarsen rechtstreeks uit hun handen te roven.

Kertasnikir is zonder twijfel een van de meest opdringerige Kerstkerels, en een van de meest verontrustende voor kinderen. Allen konden echter troost putten uit het feit dat hij de laatste was, en over dertien dagen zou hij (samen met zijn broers, moeder en haar kat) terug zijn in de grotten in Noord-IJsland, slapend tot de volgende kersttijd.

Tegenwoordig, nu de Kerstkerels meer gezinsvriendelijk zijn en de neiging hebben om meer te geven dan te stelen, is Kertasnikir de laatste Kerstkerel die voor Kerstmis cadeautjes aan IJslandse kinderen geeft en zijn geschenk aan goed opgevoede kinderen is tegenwoordig meestal een kaars.